In het ziekenhuis van de toekomst gaat wetenschap samen met menselijkheid

In het verleden verschilden de ontwikkelingen aanzienlijk van regio tot regio, afhankelijk van religieuze overtuigingen en de wetenschappelijke kennis (of het gebrek daaraan). Sinds de ontwikkeling van penicilline, wolkenkrabbers en mechanische ventilatie zijn ziekenhuizen uitgegroeid tot haast uniforme mastodonten. En met de globalisering van de kennis is het bijna blinde vertrouwen in de technologie alleen maar toegenomen.

Tegenwoordig gaat een sterke dualiteit schuil achter het ziekenhuis als concept. Als instelling ervaren mensen het grotendeels als een plaats om te mijden. Een plek waar ze vooral met ziekte, pijn, verdriet en verlies te maken krijgen. Anderzijds biedt het medische en verplegende personeel troost, verlichting, genezing en herstel.

Recente studies tonen overtuigend aan hoe belangrijk een humaan ziekenhuis is, omdat de menselijke dimensie een aanzienlijke invloed heeft op het genezingsproces van de patiënt. Tegelijkertijd is de patiënt geëvolueerd tot een goed geïnformeerde klant met duidelijke verwachtingen inzake comfort, respect voor de eigen identiteit en diversiteit. Het institutionele en vaak onpersoonlijke karakter van een ziekenhuis is een belangrijk punt van kritiek.

De logische vraag is dus: hoe moet het ziekenhuis van de toekomst eruitzien? Hoe gaan we om met de huidige dualiteit, rekening houdend met de (r)evoluties in het ziekenhuislandschap?

Ziekenhuisnetwerken

Dankzij netwerktrends in het zorglandschap werken de primaire en andere zorgverleners steeds nauwer met elkaar samen. Deze persoonlijkere en meer ‘nabije’ benadering verklaart voor een deel het succes van kleinere poliklinieken. De herverdeling van behoeften en functies vereist een flexibele infrastructuur.

Het AZ Jan Portaels (Vilvoorde) maakt sinds 2019 deel uit van zorgnetwerk Briant, samen met het Imeldaziekenhuis in Bonheiden, het Heilig Hartziekenhuis in Lier en het AZ Sint-Maarten in Mechelen. Het nieuwe AZ Jan Portaels zet vooral in op een goede samenwerking met de eerstelijnszorg, zoals huisartsen en thuisverpleegkundigen. Daarnaast wil het ziekenhuis voortaan partnerschappen aangaan binnen het eigen zorgnetwerk Briant en met aangrenzende zorgnetwerken, zoals het Curoz-netwerk waar UZ Brussel deel van uitmaakt. Ook het nieuwe gezondheidshuis voor het RZ Tienen, dat samen met UZ Leuven lid is van het Plexus-netwerk, wordt een kleinere showcase binnen een groter geheel. Deze nieuwe projecten trekken volledig de kaart van de preventieve en geïntegreerde zorgverlening, met een duidelijke omschakeling van klassieke hospitalisaties naar dagopnames. Dat is ook wat de Vlaamse regering voor ogen heeft. Beide gezondheidscentra spelen met een soepele infrastructuur en een ruime capaciteit in op deze ambities. Zo zal het nieuwe AZ Jan Portaels kleiner zijn dan het huidige ziekenhuis, terwijl het nieuwe RZ Tienen de lagenmethode toepast.

Gezondheidszorgprojecten van de volgende generatie

De covidcrisis heeft aangetoond dat onze ziekenhuisinfrastructuur allerminst gewapend is tegen pandemieën. Meer algemeen kwam ook op pijnlijke wijze de behoefte aan het licht aan een veel flexibelere, aanpasbare, uitbreidbare en duurzame gezondheidszorginfrastructuur. Op enkele nieuwbouwprojecten na zijn de ziekenhuizen in België sterk verouderd en grotendeels aan vervanging toe. En dat ondanks talrijke renovatie- en uitbreidingsprojecten in de afgelopen decennia. De ziekenhuisconcepten van de jaren 1960 en 1970 voldoen niet meer aan de huidige behoeften en zorgprocessen, die sindsdien sterk zijn veranderd. Een onaangepaste werk- en zorgomgeving is niet het enige gevolg daarvan. De huidige situatie leidt ook tot dagelijkse inefficiënties die de betaalbaarheid van onze zorgsector bedreigen. Een golf nieuwe zorgprojecten om verouderde ziekenhuizen te vervangen, kan helpen om de werkmiddelen optimaal en efficiënt in te zetten.

Klimaatneutraal

Bij het beheer van grootschalige gezondheidszorgprojecten vormen technische installaties een van de grootste kostenposten. Vanaf de ontwerpfase moet je naast de eenmalige investeringskosten ook naar de exploitatie- en onderhoudskosten kijken. Bovendien spelen logistieke processen een belangrijke rol bij het optimaliseren van de efficiëntie en het kostenbeheer. Zowel in de concept-, bouw- als exploitatiefase moeten al deze aspecten in evenwicht zijn.

Duurzame ambities in de breedste zin van het woord – energie, materialen, water en welzijn – zorgen er al voor dat een gebouw nog vele decennia optimaal functioneert. Een project als het masterplan voor het Universitair Ziekenhuis Gent, dat tegen 2040 klimaatneutraal wil zijn, vereist een visie op nog langere termijn. Daarin worden de ambities verder afgestemd op wat realistisch haalbaar is, met oog voor een economisch optimale situatie en voor het basisprincipe ‘primum non nocere’ (ten eerste geen kwaad doen). Met andere woorden: in een bioklimatologisch ontwerp wordt onderzocht hoe een aangenaam comfortniveau te combineren is met een minimum aan technologie en een zo laag mogelijk energieverbruik.

Bovendien is een slim en vraaggestuurd gebouw dat niet meer verbruikt dan daadwerkelijk operationeel nodig is, perfect realiseerbaar. Door de systemen voor elektriciteit, verwarming en koeling door te lichten en door het patiënt- en gebouwbeheersysteem beter aan elkaar te koppelen, kan optimaal in de behoeften worden voorzien en kunnen temperatuurregimes worden gegarandeerd.

In het Verenigd Koninkrijk heeft de NHS (National Health Service), de nationale gezondheidsdienst, onlangs zijn netto-nul bouwnorm gepubliceerd, waarin wordt erkend dat “klimaatverandering de fundamenten van een goede gezondheid bedreigt, met directe en onmiddellijke gevolgen voor onze patiënten, de bevolking en de NHS. In 2019 verbond het VK zich als eerste grote economie ertoe om tegen 2050 tot een netto-nul uitstoot te komen. In 2020 verbond de NHS zich als eerste nationale gezondheidssysteem ter wereld tot een netto-nul uitstoot, met de lancering van zijn nieuwe ‘National Programme for a Greener NHS’ (Nationaal programma voor een groenere NHS). Het rapport ‘Delivering a ‘Net Zero’ National Health Service’ (Een 'netto-nul' nationale gezondheidsdienst realiseren) uit 2020 bevat een reeks ambitieuze maar haalbare maatregelen om te reageren op de klimaatverandering. Daarin staan duidelijke doelstellingen voor de gezondheidsdienst om een netto-nul uitstoot te bereiken: voor directe emissies tegen 2040 en voor indirecte emissies tegen 2045.” De nieuwe norm is een meer gedetailleerd, doelgericht stappenplan om de norm te bereiken. “Voor de emissies waar de gezondheidszorgsector rechtstreeks controle over heeft (de NHS-koolstofvoetafdruk): netto-nul tegen 2040, met de ambitie om tegen 2028 tot 2032 een vermindering van 80 % te bereiken. Voor de emissies die de gezondheidszorgsector kan beïnvloeden (de NHS-koolstofvoetafruk Plus): netto-nul tegen 2045, met de ambitie om tegen 2036 tot 2039 een vermindering van 80 % te bereiken.”

Milieuvriendelijk

Naast ‘energiezuinig’ willen we ook ‘milieubewust’ bouwen. De totale milieu-impact van een gebouw is de som van de energie die nodig is in dat gebouw en de ingebedde impact van de structuur. Bij dat laatste gaat het om de winning, de productie, het vervoer en de verwerking van bouwmaterialen. En dan hebben we het niet alleen over ingebedde koolstof, maar ook over allerlei andere milieu-indicatoren, zoals verzuring, toxiciteit, fijnstof ... tot en met de bijdrage aan de biodiversiteit en een gezond binnenklimaat. Een holistische keuze houdt rekening met al deze aspecten.

Circulair

Ontwerpen voor de toekomst vereist een nieuwe ontwerpstrategie die een gebouw zo aanpasbaar en flexibel mogelijk maakt. Hoe? Door te focussen op veelzijdigheid, uitbreidbaarheid, aanpasbaarheid, demonteerbaarheid en modulariteit. Kiezen voor bouwelementen die kunnen worden hergebruikt en gerecycleerd is een deel van het antwoord. Daarnaast spelen hybride, innovatieve ziekenhuismodellen nu al in op een sterk veranderende zorgvraag, door modulaire bouwconcepten en geprefabriceerde bouwelementen toe te passen. Zowel het gloednieuwe ZNA Cadix in Antwerpen als het ziekenhuiscentrum Les Viviers in Charleroi (dat volgend jaar zijn deuren opent) kiest voor een hybride schillenmethode in een streven naar efficiëntie. Met een compact en flexibel aanpasbaar ontwerp kan zowel de ruimtelijke indeling als de technische uitrusting ‘actief’ worden getransformeerd. Zo kan een gebouw op functioneel en technisch vlak volgens de beginselen van circulair bouwen worden ontworpen, met een zo lang mogelijke levenscyclus in het achterhoofd.

Uitnodigend

Naast zuiver medisch-technische concepten spelen langetermijnaspecten meer dan ooit een veel belangrijkere rol. Naast de bovengenoemde duurzaamheidsambities staan de volgende begrippen centraal: ‘healing environment’, ‘op onderzoek gebaseerd ontwerpen’, ‘mensgericht ontwerpen’ en ‘beleving’. Het doel is om een omgeving te creëren waarin mensen zich prettig voelen, wat het herstel en het welzijn van patiënten, medewerkers en bezoekers ten goede komt. Een ‘healing environment’ combineert een aantal aspecten, zoals op de afdeling jeugdpsychiatrie van het PZ H. Familie in Kortrijk: veel daglicht, een intuïtieve oriëntatie, een hoofdrol voor natuur en water volgens de principes van biofiel ontwerp. NI of ‘natuurlijke intelligentie’ is hier een bron van inspiratie ... Andere ingrepen die bijdragen tot het warme, menselijke gevoel van een zorgproject variëren van zeer praktische aspecten, zoals de perceptie van kleinschaligheid en korte loopafstanden, tot algemene concepten als cultuur en zingeving. Kunst is ook een integraal onderdeel van de zoektocht naar schoonheid en ruimtelijke kwaliteit in elk project.

Zorgtechnologie & gamechangers

Elk innovatief toekomstgericht zorgproject maakt zoveel mogelijk gebruik van de meest performante technieken op het gebied van data- en zorgtechnologie. Niet zozeer als doel op zich, maar als instrument om de gewenste en absoluut noodzakelijke multi- en interprofessionele samenwerking tussen zorgverleners binnen en buiten de instelling te bevorderen. Daarom is het essentieel om bij het ontwerpen rekening te houden met gamechangers zoals de snelle technologische innovaties in de medische beeldvorming, de ontwikkelingen in de farmaceutische wereld en de enorme (r)evoluties in de genetica, robotica en nanotechnologie. Zo opende bijvoorbeeld in Zweden een post-antibiotisch ziekenhuis zijn deuren. Ook e-health, m-health, telegeneeskunde ... lijken nog ver weg, maar staan voor de deur. Dankzij kunstmatige intelligentie en de metaverse ontwikkelt de diagnostiek zich met rasse schreden. Ongetwijfeld zullen deze veelbelovende gezondheidszorginstrumenten helpen het dreigende tekort aan artsen en chirurgen in de toekomst aan te pakken.

Regeneratief ontwerpen

Een stap verder... Regeneratief ontwerpen is gebaseerd op de veronderstelling dat mens en planeet op de eerste plaats komen. Het menselijk welzijn moet voorrang krijgen, niet de economische groei. Het doel van regeneratief ontwerpen is herstellende systemen, dynamische ontwikkelen die revitaliserend zijn voor mensen en andere soorten. Dat gaat verder dan onze negatieve impact op de planeet beperken. Het einddoel is om een positief effect op de aarde, de samenleving en de menselijke gezondheid te bereiken. Met andere woorden, om in de menselijke basisbehoeften te voorzien zonder de potentiële behoeften van toekomstige generaties in gevaar te brengen. Die aanpak gaat een stap verder dan de eerder genoemde duurzaamheidsambities.

Een regeneratief ziekenhuis is aanpasbaar, gezond en veerkrachtig. Het stimuleert een innovatief programma van de gebouwde omgeving en draagt actief bij tot de regeneratie van plaats en mensen. Het omvat zowel milieuprestaties als sociale, culturele en economische factoren.

Een nieuwe of verbeterde gezondheidszorginfrastructuur gaat gepaard met aanzienlijke investeringen. Zorgprofessionals willen daarom klaar zijn voor de uitdagingen van morgen en overmorgen. Als toonaangevend ontwerpbureau in de gezondheidssector helpt VK architects+engineers, een onderdeel van Sweco, de weg te banen. Als multidisciplinaire strategische partner kijken we met een open blik naar trends in het zorglandschap. In dialoog met zorgprofessionals realiseren we samen mensgerichte ‘healing environments’ die klaar zijn voor de toekomst.